Παλαιά και Νέα Μονή Καλαμίου
Ένα ακόμη μοναστήρι χτισμένο στη μαγευτική χαράδρα του Λούσιου είναι η Νέα Μονή Καλαμίου από την οποία σώζεται μόνο το καθολικό που αναστηλώθηκε πρόσφατα. Είναι ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος που άρχιζε να χτίζεται το 1713 και αγιογραφήθηκε από τον Πέτρο Πεδιώτη (τον αγιογράφο και της εκκλησίας των Τριών Ιεραρχών της Στεμνίτσας) και τον αδερφό του Μιχαήλ, ζωγράφους από την Κρήτη. Πίσω και προς τα δυτικά του ναού ήταν χτισμένα τα κελλιά σε σχήμα Γ.
Όπως συμβαίνει και στα άλλα μοναστήρια, το “Νέο Καλάμι”, όπως συνηθίζεται να λέγεται η Νέα Μονή Καλαμίου, χτίστηκε κοντά στο “Παλιό Καλάμι”, το παλαιότερο μοναστήρι που ήταν χτισμένο σε θέση εντελώς απρόσιτη, στα ριζά ενός απότομου βράχου, σε ένα διάδρομο μήκους 50 μ. Μπορείτε να επισκεφθείτε την Παλαιά Μονή από το μονοπάτι που ξεκινάει από το πίσω μέρος της Νέας Μονής. Τα πέτρινα σκαλοπάτια θα σας οδηγήσουν μέσα από ένα εξαιρετικά υποβλητικό τοπίο στο καθολικό του παλαιού μοναστηριού που είναι χτισμένο το μισό μέσα σε σπηλιά, όπως συνήθως συμβαίνει στις εκκλησίες των μοναστηριών του Λούσιου που προέρχονται από ασκηταριά. Η αγιογράφηση του καθολικού έγινε από τους αδελφούς Πεδιώτες το 1705. Τα αποσπάσματα των τοιχογραφιών σώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση. Όλο το μοναστήρι περιβάλλεται από τον χαρακτηριστικό οχυρωματικό τοίχο με πολεμίστρες και πύργους. Το Παλιό Καλάμι εκτιμάται ότι άρχισε να συγκροτείται ως μονή περί τον 15ο -16ο αιώνα γύρω από ένα ασκητήριο.
Η Στεμνίτσα στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας
Η Στεμνίτσα διεκδικεί τον τίτλο της πρώτης πρωτεύουσας της επαναστατημένης Ελλάδας και της έδρας του πρώτου κοινοβουλίου της. Αγαπημένο καταφύγιο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και γενέτειρα του Ιωάννη (Γενναίου) Κολοκοτρώνη ,η Στεμνίτσα υπήρξε πατρίδα πολλών προσωπικοτήτων του Αγώνα του ΄21. Αυτό δεν έγινε τυχαία: η Στεμνίτσα άκμαζε από τον 17ο αιώνα οικονομικά και πολιτιστικά (από το 1690 λειτουργούσε η Ελληνική Σχολή, υπό την επιστασία του Πατριαρχείου) και συμμετείχε στους ξεσηκωμούς κατά των Τούρκων, με κυριότερη τα Ορλωφικά το 1770. Μετά το τέλος τους, το φαράγγι του Λούσιου γινόταν το καταφύγιο των κυνηγημένων υπόδουλων.
Όταν η ώρα της Επανάστασης σημαίνει, η Στεμνίτσα δίνει το παρών στη Φιλική Εταιρεία και τις μάχες στη Μολδοβλαχία με τον Αντώνιο Πελοπίδα. Οι Στεμνιτσιώτες συμμετέχουν στην πολιορκία της Καρύταινας, με οπλαρχηγούς τους Κ. Αλεξανδρόπουλο και τους Ροΐλούς, υπό την αρχηγία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, και στη Στεμνίτσα συγκροτείται το πρώτο πολεμικό συμβούλιο για την πολιορκία της Τρίπολης. Λίγο αργότερα αποτελεί την έδρα της Πελοποννησιακής Γερουσίας και γενικά αποτελεί κέντρο ανεφοδιασμού για τον Αγώνα και καταφύγιο των αγωνιστών -με πρώτο τον Θ. Κολοκοτρώνη- στις δύσκολες στιγμές.
Το υψηλό οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο της προεπαναστατικής Στεμνίτσας μαρτυρεί η ίδρυση, το 1690, της Ελληνικής Σχολής που τέθηκε υπό της προστασία του Πατριαρχείου. Δυστυχώς από την πλούσια βιβλιοθήκη που διέθετε η Σχολή δεν διασώθηκε τίποτα. Μετά την αποτυχημένη επανάσταση των Ορλώφ το 1770 στην οποία έλαβε μέρος η Στεμνίτσα, η Πελοπόννησος υποφέρει από καταστροφικές επιδρομές Τουρκαλβανών. Το φαράγγι του Λούσιου, με τα ασκηταριά, τις μονές και τις σπηλιές του είναι το μόνιμο καταφύγιο για τους κατοίκους των χωριών της περιοχής. Το 1779 οι Τούρκοι κάνουν επιδρομή στη Στεμνίτσα. Θρυλική έχει μείνει η διαφυγή των Στεμνιτσιωτών στη Μονή Προδρόμου και διάσωσή τους με τα βοήθεια της Παναγίας. Σώζεται ακόμη διάτρητη από τα βόλια του εχθρού πόρτα στην πύλη της μονής, συγκινητική μαρτυρία για τις δύσκολες στιγμές που ζούσαν οι κατακτημένοι Έλληνες.
Όταν η ώρα της επανάστασης σημαίνει, η Στεμνίτσα δίνει δυναμικά το παρών. Εξέχων μέλος της Φιλικής Εταιρείας και αγωνιστής στις πρώτες μάχες της Μολδοβλαχίας (1821) ήταν ο Στεμνιτσιώτης Αντώνιος Πελοπίδας. Με οπλαρχηγούς τους Κ. Αλεξανδρόπουλου και τους Ροϊλούς, 119 Στεμνιτσιώτες παίρνουν μέρος, υπό την αρχηγία του Θ. Κολοκοτρώνη, στην πρώτη οργανωμένη επαναστατική πράξη του Αγώνα (συντάχθηκαν περίπου 5000 Έλληνες μαχητές), την πολιορκία της Καρύταινας. Μετά την αποτυχία της πολιορκίας, ο Γέρος του Μοριά έρχεται στη Στεμνίτσα την «απόρθητη χωροπούλα» όπως την έλεγε. Εδώ συγκεντρώνονται όλοι οι οπλαρχηγοί και συγκροτούν το πρώτο πολεμικό συμβούλιο για την πολιορκία της Τρίπολης.
Οι Στεμνιτσιώτες πήραν μέρος σε όλες τις μάχες που ακολούθησαν ,ενώ η ίδια η Στεμνίτσα λειτουργούσε ως κέντρο ανεφοδιασμού τροφίμων και πολεμοφοδίων υπό τη διεύθυνση μιας Επιμελητείας που συστάθηκε για το σκοπό αυτό. Εδώ, επίσης ,στο ξακουστό κέντρο της μεταλλοτεχνίας, επισκευάζονταν όπλα και κανόνια ,όπως η «κοψαχείλα», το κανόνι που επιδιόρθωσαν Στεμνιτσιώτες τεχνίτες κόβοντας το μπροστινό του μέρος .
Έδρα της Α΄Πελοποννησιακής Γερουσίας
Στις Καλτεζές συνήλθε η πρώτη συνέλευση (26 Μαΐου 1821) κληρικών,προκρίτων και οπλαρχηγών της Πελοποννήσου σε μια προσπάθεια να πάρουν την εξουσία εν όψει της άφιξης του Δημήτριου Υψηλάντη .Η συνέλευση αυτή αποφάσισε το σχηματισμό της Α΄ Πελοποννησιακής Γερουσίας ,γενικός γραμματείας της οποίας εξελέγη ο Στεμνιτσιώτης Ρήγας Παλαμήδης. Έδρα της Γερουσίας ,που η εξουσία της διήρκεσε λίγους μήνες ,ορίστηκε η Στεμνίτσα .Δίπλα στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής σώζεται το κελί όπου συνεδρίαζε.
Νεότερα χρόνια
Μετά την απελευθέρωση, η Στεμνίτσα έγινε πρωτεύουσα του Δήμου Υψούντος, που το 1836 μετονομάστηκε σε Δήμο Τρικολώνων. Το 1912 μετέπεσε σε Κοινότητα, ενώ το 1996 ανακηρύχθηκε σε Δήμο Στεμνίτσας λόγω της ιστορικής της σημασίας. Με τη μεταρρύθμιση του Καποδίστρια το 1998 έγινε έδρα του του Δήμου Τρικολώνων ενώ αργότερα με τη μεταρρύθμιση του Καλλικράτη το 2010 εντάσσεται στον ευρύτερο δήμο Γορτυνίας με έδρα τη Δημητσάνα.
