Ο οικισμός της Στεμνίτσας, άριστα διατηρημένος, βρίσκεται στην καρδιά της Γορτυνίας, μιας από τις περιοχές με τους σημαντικότερους παραδοσιακούς οικισμούς της Πελοποννήσου. Η Στεμνίτσα εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με τη μεγαλοπρέπεια μιας αυστηρής και λιτής αρχιτεκτονικής μέσα στο περίκλειστο και τραχύ ορεινό αρκαδικό τοπίο.

Έχει οργανωθεί σύμφωνα με τα πρότυπα των ορεινών οικισμών της Αρκαδίας. Είναι  χτισμένος στη μεσημβρινή πλευρά της πλαγιάς για να έχει καλύτερες κλιματικές συνθήκες και ανάμεσα σε τέσσερις ρεματιές για να έχει νερό, αλλά και κοντά σε χωράφια και βοσκοτόπους που του εξασφαλίζουν την αυτάρκεια. Η  περιοχή είναι γενικά δυσπρόσιτη και είναι φανερό ότι πρόκειται για έναν οικισμό με ιδιαίτερη ενδοστρέφεια και καθαρά αμυντικό χαρακτήρα, που υπαγορευόταν από τον κίνδυνο των τουρκικών επιδρομών.

Την καρδιά του οικισμού αποτελεί ένας στενός δρόμος με στροφές και γεφύρια ,κατά μήκος του οποίου συγκεντρώνονται τα δημόσια κτήρια ,τα μαγαζιά και τα εργαστήρια .Εκεί  που ο δρόμος πλαταίνει σχηματίζεται η πλατεία ,το παλαιό «φόρο» ,κοινωνικός πυρήνας του χωριού ,με την εκκλησία, το καμπαναριό ,το δημαρχείο και τα καφενεία .Από τον κύριο δρόμο ,τη «δημοσιά», ξεκινά ένα ακανόνιστο πυκνό πλέγμα πέτρινων δρομίσκων ,τα καλντερίμια που ανεβοκατεβαίνουν με μεγάλη ελευθερία περνούν ανάμεσα από σπίτια και αυλές, βρύσες και σκιερούς θόλους (οι καμάρες στα ισόγεια των σπιτιών ,που θυμίζουν τα βυζαντινά «διαβατικά») .Άλλοι σταματούν ξαφνικά μπροστά σε μεγάλες τοξωτές αυλόθυρες και άλλοι γίνονται μονοπάτια προς τα χωράφια ,τις πηγές του δάσους και τα μακρινά ξωκλήσια .

Τα σπίτια χτίζονται κατά κανόνα από γορτύνιους μαστόρους με ντόπια πέτρα και ξύλο που προσδίδουν τη χαρακτηριστική όψη. Δένουν με το τοπίο και δίνουν μια αίσθηση αυστηρή και συμπαγή, χωρίς πολλά ανοίγματα και εξώστες, απαραίτητα όμως με στέγη από κεραμίδια. Τα μπαλκόνια είναι μεταγενέστερη επίδραση και δεν ανήκουν στην τοπική παράδοση ,ενώ υπάρχουν και πολύ λίγες περιπτώσεις «σαχνισιών» ,δηλαδή του κλειστού εξώστη που συναντάμε στη Βόρεια Ελλάδα .Οι στέγες των σπιτιών στηρίζονται σε ξύλινα ζευκτά και καλύπτονται με κεραμίδια .Είναι πάντοτε γερτές ,δίρριχτες ,τρίρριχτες και τετράρριχτες ,με πιο συνηθισμένη μορφή την τρίρριχτη ,για να ενσωματώνει λειτουργικότερα την καπνοδόχο του τζακιού.

Αποτελούν εξέλιξη ενός παμπάλαιου τύπου αγροτικής κατοικίας, του «μακρυναριού», παραλλαγές του οποίου συναντάμε σε κάθε ορεινό αρκαδικό χωριό. Το μακρόστενο αυτό σπίτι είναι ένας συμπαγής αυστηρός όγκος, λιτός από μορφολογική άποψη ,ορθογώνιου σχήματος ,με αναλογίες περίπου ένα προς δύο και με είσοδο στη μακριά πλευρά του .

Στην αρχική μορφή το κατώι, κατεξοχήν αποθηκευτικός χώρος, και το ανώι, κατοικία της οικογένειας συνδέονται με εξωτερική πέτρινη σκάλα. Το εσωτερικό του σπιτιού ,το ανώι, είναι τριμερές και διαμορφώνεται, με τη παρεμβολή ελαφρών ξύλινων χωρισμάτων («μπαγδατί») ,στους εξής χώρους :α) την εμπατή ή μπασιά, χώρο εισόδου ,συνήθως στα ανατολικά με την απέναντί της καμαρούλα ,που είναι μικρή αποθήκη και καμία φορά χρησιμεύει ως χώρος ύπνου ,β) το χειμωνιάτικο που είναι ο κατ’ εξοχήν χώρος διημέρευσης της οικογένειας .Έχει τζάκι ,πέτρινο δάπεδο και ελάχιστα ανοίγματα .Είναι συνήθως ένα σκοτεινό δωμάτιο το οποίο θεωρείται κατευθείαν απόγονος προϊστορικών τύπων κατοικίας γ) τη σάλα ,το «καλό δωμάτιο» ,με ξύλινο πάτωμα –από το οποίο προέρχεται και η τοπική της ονομασία «πάτωμα». Είναι όμορφο δωμάτιο με πολλά ανοίγματα και πολύ φως ,συνήθως μεσημβρινό και με θέα. Αναπαραστάσεις αυτών των χώρων μπορείτε να δείτε στο Λαογραφικό Μουσείο.

Κατά την περίοδο ακμής της Στεμνίτσας, από τα μέσα του 19^ου αιώνα περίπου, ο αρχικός τύπος του μακριναριού διαμορφώνεται σε πολυώροφο κτίριο, ενώ και η κάτοψη εξελίσσεται σε νέες παραλλαγές. Οι χώροι οριοθετούνται με ξύλινα χωρίσματα, η σκάλα γίνεται ξύλινη εσωτερική κ.λπ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το πυργόσπιτο του Ροϊλού, η οικία Χατζή (Λαογραφικό Μουσείο), η αρχική μορφή του ξενοδοχείου Τρικολώνιο και η οικία Οικονομόπουλου. Η λιτή και ενδοστρεφής όψη κάτοψη του σπιτιού διαφοροποιούνται ενώ παρατηρούμε αύξηση του αριθμού και του μεγέθους των παραθύρων ,εμφάνιση μικρών εξωστών με σιδεριά αντί για ξύλινο χαγιάτι ,αλλά και έντονη επίδραση νεοκλασικών στοιχείων. Χαρακτηριστική είναι η εξέλιξη του τοξωτού υπέρθυρου ,πρώτα σε οριζόντιο με ανακουφιστικό τόξο και ύστερα σε οριζόντιο νεοκλασικό.